Nowe utwory w domenie publicznej od 1 stycznia 2024.

1 stycznia każdego roku obchodzimy Dzień Domeny Publicznej. To nieoficjalne święto, którego celem jest zwrócenie uwagi społeczeństwa na znaczenie domeny publicznej w kształtowaniu kultury, umożliwianiu dostępu do wiedzy oraz propagowaniu znajomości prawa autorskiego. Wybór tej daty nie jest przypadkowy – z końcem każdego roku kalendarzowego wygasają bowiem autorskie prawa majątkowe do różnych utworów. Oznacza to, że z początkiem nowego stają się one częścią domeny publicznej. Co to oznacza dla artystów oraz przeciętnego Kowalskiego – przedstawimy w dalszej części artykułu.

Czym jest domena publiczna?

W polskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych pojęcie domeny publicznej nie występuje. Domeną publiczną nazywamy obszar, w którym dzieła kultury i nauki stają się wspólnym dobrem społeczeństwa, dostępnym dla każdego bez ograniczeń prawnych czy konieczności uiszczania opłat licencyjnych. Utwory znajdujące się w domenie publicznej mogą być wykorzystywane bez ograniczeń, z poszanowaniem praw osobistych (te prawa bowiem nie wygasają) polegającego na podaniu autora i tytułu utworu, z którego korzystamy. Oznacza to, zatem że każdy może zupełnie bezpłatnie korzystać z tego typu twórczości – i to nawet w celach komercyjnych!

W domenie publicznej znajdują się zarówno takie utwory, które prawami autorskimi nigdy nie były objęte, jak i te, co do których majątkowe prawa autorskie już wygasły. Dziś pochylimy się nad tą drugą kategorią.

Domena publiczna w Polsce.

W Polsce — podobnie jak w wielu innych krajach — istnieją określone zasady, które decydują o tym, kiedy utwory przechodzą do domeny publicznej. Autorskie prawa majątkowe, w przeciwieństwie do autorskich praw osobistych, nie są bowiem wieczne. 

Zgodnie z obowiązującym obecnie w Polsce prawem autorskim, autorskie prawa majątkowe trwają od momentu ustalenia utworu aż do 70 lat po śmierci jego twórcy. Do domeny publicznej przechodzą więc zgodnie z polskim prawem utwory, których autor (a w przypadku utworów współautorskich ostatni żyjący współtwórca) zmarł 70 lat wcześniej. Inaczej sprawa wygląda w przypadku utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują na mocy ustawy innej niż twórca osobie. W takiej bowiem sytuacji termin 70 lat liczony jest od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony, od daty jego ustalenia. Z kolei w przypadku utworu audiowizualnego, wskazany wcześniej termin liczony jest od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego. Wreszcie gdy autor dzieła jest nieznany, autorskie prawa majątkowe wygasają wraz z upływem 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia takiego dzieła, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość.

Przy ustalaniu, czy utwór znajduje się w domenie publicznej należy jednak zachować ostrożność. Przykładowo, gdy mamy do czynienia z tłumaczeniem dzieła z innego języka, prawa majątkowe do tłumaczenia wygasają dopiero po upływie 70 lat od śmierci tłumacza. Wynika to z faktu, że tłumaczenia – jako tzw. utwory zależne – są odrębnymi przedmiotami prawa autorskiego podlegającymi niezależnej od oryginału ochronie.

Istotne jest też przy tym to, że terminy te liczymy latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów opisanych powyżej. A zatem niezależnie od tego, czy np. śmierć autora lub publikacja utworu nieznanego twórcy nastąpiła 26 lutego, 11 sierpnia czy 03 października – prawa do nich wygasają z końcem roku. Stąd twórczość „zbiorczo” wchodzi do domeny publicznej właśnie 1 stycznia każdego roku.

Domena publiczna na świecie.

Prawo autorskie nie jest jednolite we wszystkich krajach. Również zasady, na podstawie których dzieła trafiają do domeny publicznej różnią się od siebie w zależności od kraju. Jedną z podstawowych zasad prawa autorskiego jest bowiem zasada terytorializmu. Według niej, dobro niematerialne jest chronione w każdym kraju, zgodnie z obowiązującymi w nim przepisami i niezależnie od przepisów obowiązujących w innych krajach. Oznacza to, że nie ma jednej, wspólnej domeny publicznej, a ustawodawstwo każdego kraju może regulować te zasady inaczej.

Na przestrzeni ostatnich dekad sygnatariusze międzynarodowych konwencji o ochronie praw autorskich dążyli jednak do ujednolicenia zasad wygasania praw do dzieł po śmierci autorów. Dzięki temu w wielu krajach, podobnie jak w Polsce, dominującą zasadą wejścia utworów do domeny publicznej staje się zasada „+70”, czyli upływu 70 lat od śmierci autora/współautorów danego dzieła. Prowadzi to do większej stabilności i pewności w korzystaniu z twórczości zmarłych autorów na całym świecie – choć oczywiście nie zwalnia nas z ostrożności weryfikacji statusu prawnego utworu, z którego pragniemy skorzystać. 

Zmiany w domenie publicznej od 1 stycznia 2024.

Mając na uwadze powyższe rozważania, postanowiliśmy się przyjrzeć liście autorów, których dzieła wejdą 1 stycznia 2024 r. do domeny publicznej. Tego rodzaju zestawienie publikuje dla każdego roku Wikipedia – https://en.wikipedia.org/wiki/2024_in_public_domain. Naszą uwagę przykuła na tej liście twórczość:

• Juliana Tuwima – której nie trzeba na pewno przedstawiać, ale mowa tu m.in. o wierszyku „Murzynek Bambo”, „Lokomotywa” czy przewrotnej satyry znanej jako „Absztyfikanci grubej Berty”;
• Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego — m.in.: wiersz „Zaczarowana dorożka”, seria „Teatrzyk Zielona Gęś” oraz znane być może czytelnikom z fantastycznych aranżacji Grzegorza Turnaua „Hola! Wpuść nas”, „Płacz po Izoldzie”, „Liryka, Liryka”, „Pompa”;
• Kornela Makuszyńskiego – autora m.in. niezmiennie popularnej w ostatnich latach powieści „O dwóch takich, co ukradli księżyc” czy młodzieżowego „Szatana z siódmej klasy” bądź „Awantury o Basię”. Tutaj też uwaga! Popularny „Koziołek Matołek” został stworzony wspólnie przez Kornela Makuszyńskiego (tekst) i Mariana Walentynowicza (rysunki) w związku z tym seria opowieści o Koziołku matołku jako utwór współautorski wejdzie do domeny publicznej dopiero w 2037 r., czyli 70 lat po śmierci Mariana Walentynowicza, jako zmarłego później współautora.

Natomiast z zagranicznych twórców, odnotować warto wejście do domeny publicznej m.in. twórczości:

– Guccio Gucciego (projektanta mody)

– Sergieja Prokofiewa (znanego m.in. z muzyki baletu „Romeo i Julia”)

Jako ciekawostkę warto zaznaczyć, że z uwagi na specyfikę prawa amerykańskiego, 1 stycznia 2024 r. do domeny publicznej wejdzie także „Myszka Miki” – aczkolwiek wyłącznie w wersji przedstawionej w ramach animacji „Parowiec Willie” oraz „The Gallopin’ Gaucho” z 1928 r. W tym wypadku mamy do czynienia z zasadą wynikającą z amerykańskiej Copyright Extension Act, wskutek której z 1 stycznia 2024 r. do domeny publicznej wchodzą książki, filmy i dzieła opublikowane w 1928 r. (95 lat od dnia publikacji). Warto jednak zaznaczyć, że ochronie nadal podlegać będą późniejsze wizerunki popularnego gryzonia, a Disney ponadto zabezpieczył swoje interesy zastrzegając „Myszkę Miki” jako szereg znaków towarowych. Zatem każdy artysta pragnący skorzystać z wizerunku najpopularniejszej na świecie myszy nawet w wersji wchodzącej do domeny publicznej musi to zrobić na tyle umiejętnie, aby nie naruszyć innych praw światowego giganta medialnego.

Przykład Myszki Miki jest najlepszym dowodem na to, że choć 1 stycznia każdego roku domenę publiczną zasila szereg utworów różnych artystów, skorzystanie z nich powinno być poprzedzone uważną analizą – nie tylko tego, czy zgodnie z prawem właściwym dla danej sytuacji utwór faktycznie wszedł do domeny publicznej, ale także tego, czy dzieło nie podlega ochronie na innych zasadach.